આપણા મહાપુરુષોએ કહ્યું હતું કે માનવતા એ સૌથી મોટો ધર્મ છે, પરંતુ આજની પેઢીમાં લોકો પોતાના ધર્મને સૌથી મોટો માને છે કે ધર્મના નામે એકબીજાને મારવા પણ તૈયાર હોય છે.

કર્મ એ જ ધર્મ

જ્યારે આપણે મહાનપુરુષ “સ્વામી વિવેકાનંદ” ની વાત કરી તો તેમણે પોતાના કર્મને જ પોતાનો ધર્મ સમજતા હતા તેમની માટે માનવતા સૌથી મોટો ધર્મ હતો.

વિવેકાનંદ એક મહાન સ્વપ્નદ્રષ્ટા હતા. તેમણે એક નવા સમાજની કલ્પના કરી હતી, એવા સમાજની જેમાં ધર્મ કે જાતિના આધારે મનુષ્ય વચ્ચે કોઈ ભેદભાવ ન હોય. તેમણે વેદાંતના સિદ્ધાંતોને આ સ્વરૂપમાં મૂક્યા. અધ્યાત્મવાદ વિરુદ્ધ ભૌતિકવાદના વિવાદમાં પડ્યા વિના પણ એમ કહી શકાય કે વિવેકાનંદે આપેલા સમાનતાના સિદ્ધાંતનો પાયો ભાગ્યે જ મજબૂત બૌદ્ધિક આધાર શોધી શકે.

સ્વામી વિવેકાનંદનો જન્મ 12 જાન્યુઆરી 1863ના રોજ કલકત્તામાં થયો હતો. તેમનું બાળપણનું નામ નરેન્દ્રનાથ હતું.

વેદાંતના જાણીતા અને પ્રભાવશાળી આધ્યાત્મિક ગુરુ હતા. તેમણે 1893માં શિકાગો, યુએસએમાં યોજાયેલી વિશ્વ ધર્મ મહાસભામાં ભારત વતી સનાતન ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું. સ્વામી વિવેકાનંદના વક્તૃત્વને કારણે જ ભારતનો વેદાંત અમેરિકા અને યુરોપના દરેક દેશમાં પહોંચ્યો. તેમણે રામકૃષ્ણ મિશનની સ્થાપના કરી હતી જે હજુ પણ તેનું કામ કરી રહ્યું છે. તેઓ રામકૃષ્ણ પરમહંસના સમર્થ શિષ્ય હતા. તેઓ “મારા અમેરિકન ભાઈઓ અને બહેનો” સાથે તેમનું ભાષણ ખોલવા માટે જાણીતા છે. તેમના સંબોધનના આ પ્રથમ વાક્યએ સૌના દિલ જીતી લીધા.

આપણા દેશમાં જન્મેલા એક [સાધુ] સંત, જેમણે તેમના ટૂંકા જીવનકાળમાં તેમના કાર્યોને લીધે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી અને માત્ર દેશમાં જ નહીં, વિદેશમાં પણ તેમના જ્ઞાન અને ધ્યેયનું લોખંડ માનવામાં આવતું હતું, તે એવા મહાન માણસ હતા – “સ્વામી વિવેકાનંદ”..
19મી સદીમાં ભારતીય વિદ્વાન રામકૃષ્ણ પરમહંસના શિષ્ય અને વિદેશોમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ અને સાહિત્યના પ્રસારમાં યોગદાન આપનાર મહાન વ્યક્તિ સ્વામી વિવેકાનંદ હતા. સમગ્ર વિશ્વમાં ‘હિંદુ ધર્મ’નું સ્થાન બનાવવામાં અને તેનું મહત્વ જણાવવામાં તેમનું ઘણું યોગદાન છે.

સ્વામી વિવેકાનંદે ભારતના આધ્યાત્મિક ઉત્થાન માટે ઘણું કામ કર્યું. પશ્ચિમના દેશોમાં વેદાંત ફિલસૂફીનો ફેલાવો થયો. તેઓ વેદાંત ફિલોસોફીના સૌથી પ્રભાવશાળી, આધ્યાત્મિક નેતા હતા અને ગરીબોની સેવા કરવા માટે “રામકૃષ્ણ મિશન” ની સ્થાપના કરી હતી. તેઓ બલિદાનની મૂર્તિ હતા અને તેમણે પોતાનું સમગ્ર જીવન દેશ અને ગરીબોના ઉત્થાન માટે સમર્પિત કર્યું હતું. તે હંમેશા આ માટે ઝંખતો હતો. તેમણે દેશના યુવાનોને પ્રગતિના નવા જોશ અને ઉત્સાહથી ભરી દીધા હતા. તેઓ દેશભક્ત સંત તરીકે જાણીતા છે, તેથી તેમના જન્મદિવસને “રાષ્ટ્રીય યુવા દિવસ” તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.

વિવેકાનંદને યુવાનો પાસેથી ઘણી આશાઓ હતી.
સ્વામી વિવેકાનંદે કહ્યું હતું કે ભારતના વિશ્વ ગુરુ બનવું માત્ર ભારત જ નહીં પરંતુ વિશ્વના હિતમાં છે. વિવેકાનંદે કહ્યું હતું કે સમાજનું નેતૃત્વ જ્ઞાનની શક્તિથી પ્રાપ્ત થયું હોય કે મસલ પાવરથી, પરંતુ સત્તાનો આધાર લોકો છે. તેમનું માનવું હતું કે શાસક વર્ગ જેટલો વધુ વિષયોથી અલગ હશે, તેટલો નબળો હશે.

સ્વામી વિવેકાનંદના મતે, “શિક્ષણનો અર્થ એ છે કે સંપૂર્ણતા વ્યક્ત કરવી જે બધા પુરુષોમાં પહેલેથી જ હાજર છે”.
સ્વામીજીના કહેવા પ્રમાણે, “મારે એવો ધર્મ જોઈએ છે જે દરેક વ્યક્તિને અન્ન, વસ્ત્ર અને શિક્ષણ આપવાની સાથે તેમના દરેક દુ:ખ દૂર કરવાની શક્તિ આપે.

સ્વામી વિવેકાનંદના ફિલસૂફીના સ્ત્રોત મુખ્યત્વે ત્રણ હતા. પહેલો સ્ત્રોત મહાન વૈદિક અને વૈદિક પરંપરાનો હતો, બીજો સ્ત્રોત સ્વામી રામકૃષ્ણ પરમહંસ સાથેનો તેમનો સૌથી નજીકનો સંબંધ હતો અને ત્રીજો તેમના પોતાના જીવનનો વિશાળ અનુભવ હતો. તેમના દાર્શનિક અને ધાર્મિક વિચારો આ ત્રણેય સ્ત્રોતો દ્વારા રચાયા હતા.
તેઓ માત્ર એક સંત ન હતા, તેઓ એક મહાન દેશભક્ત, વક્તા, વિચારક, લેખક અને માનવ પ્રેમી પણ હતા.

અમેરિકાથી પરત ફરીને તેમણે દેશવાસીઓને આહ્વાન કર્યું હતું સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં ગાંધીજીને જે જનસમર્થન મળ્યું તે વિવેકાનંદના આહ્વાનનું પરિણામ હતું. આ રીતે તેઓ ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ માટે પ્રેરણાના મુખ્ય સ્ત્રોત પણ બન્યા. તેઓ માનતા હતા કે પવિત્ર ભારત ધર્મ અને તત્વજ્ઞાનની પવિત્ર ભૂમિ છે. અહીં મહાન ઋષિઓ અને મહાન ઋષિઓનો જન્મ થયો છે, આ ત્યાગ અને ત્યાગની ભૂમિ છે અને અહીં જ જીવનનો સર્વોચ્ચ આદર્શ અને મુક્તિનો દરવાજો અનાદિ કાળથી લઈને આજ સુધી મનુષ્ય માટે ખુલ્યો છે.

તેમનું કથન – “ઊઠો, જાગો, જાતે જાગો અને બીજાને પણ જાગો. તમારા પુરુષ જન્મને સફળ બનાવો અને જ્યાં સુધી લક્ષ્ય પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી રોકશો નહીં.

‘આધ્યાત્મિકતા અને ભારતીય ફિલસૂફી વિના વિશ્વ અનાથ બની જશે’ એ સ્વામી વિવેકાનંદની દ્રઢ માન્યતા હતી. અમેરિકામાં તેમણે રામકૃષ્ણ મિશનની ઘણી શાખાઓ સ્થાપી. ઘણા અમેરિકન વિદ્વાનોએ તેમનું શિષ્યત્વ સ્વીકાર્યું. શિકાગોથી તેમના આગમન પછી, તેમણે દેશના અગ્રણી વિચારક તરીકે આદર અને પ્રતિષ્ઠા મેળવી.

તેમના છટાદાર અને સંક્ષિપ્ત પ્રવચનો સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રખ્યાત છે. તેમના જીવનના અંતિમ દિવસે તેમણે શુક્લ યજુર્વેદ સમજાવ્યું અને કહ્યું કે “આ વિવેકાનંદે અત્યાર સુધી શું કર્યું છે તે સમજવા માટે વધુ એક વિવેકાનંદની જરૂર છે.” પ્રત્યક્ષદર્શીઓના જણાવ્યા મુજબ, તેમના જીવનના અંતિમ દિવસે પણ, તેમણે તેમની ‘ધ્યાન’ દિનચર્યામાં કોઈ ફેરફાર કર્યો ન હતો અને સવારે બેથી ત્રણ કલાક ધ્યાન કર્યું હતું. અસ્થમા અને સુગર ઉપરાંત અન્ય શારીરિક બિમારીઓએ તેમને ઘેરી લીધા હતા. તેણે એમ પણ કહ્યું હતું કે, ‘આ બીમારીઓ મને ચાલીસની ઉંમર વટાવી નહીં દે’.

4 જુલાઈ, 1902 ના રોજ બેલુરના રામકૃષ્ણ મઠમાં મહાસમાધિ ધારણ કરીને ધ્યાનસ્થ અવસ્થામાં તેમનું અવસાન થયું. તેમના શિષ્યો અને અનુયાયીઓએ તેમની સ્મૃતિમાં ત્યાં એક મંદિર બનાવ્યું અને વિવેકાનંદ અને તેમના ગુરુ રામકૃષ્ણના સંદેશાને સમગ્ર વિશ્વમાં ફેલાવવા માટે 130 થી વધુ કેન્દ્રોની સ્થાપના કરી.
આવા મહાન પુરુષ ની પુણ્યતિથિ પર તેમને સત નમન કરીએ છીએ.

લેખક: પ્રિન્સી ઈન્કલાબ
ઉષા યુઆર ફાઉન્ડેશન સંસ્થાની સ્થાપક