दांतों में उंगली दिए मौत भी खड़ी रही,
फौलादी सैनिक भारत के इस तरह लड़े
अंग्रेज बहादुर एक दुआ मांगा करते,
फिर किसी तात्या से पाला नहीं पड़े।’
આજે મહાન ક્રાંતિકારી તાત્યા ટોપેનો બલિદાન દિવસ છે. તે તાત્યા ટોપે હતા જેમણે આઝાદી માટે લડેલા પ્રથમ યુદ્ધમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી. અંગ્રેજો સામે સૌપ્રથમ વિદ્રોહની શરૂઆત કરનારાઓમાં ટોપેનું નામ સામેલ છે.
સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના પ્રણેતા તાત્યા ટોપેનો જન્મ 1814માં યેવાલામાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ પાંડુરંગ ત્ર્યંબક ભટ અને માતાનું નામ રુક્મિણીબાઈ હતું. તાત્યાનું સાચું નામ રામચંદ્ર પાંડુરંગ રાવ હતું, પરંતુ લોકો તેમને પ્રેમથી તાત્યા તરીકે બોલાવતા હતા. તેમનો જન્મ દેશસ્થ કુલકર્ણી પરિવારમાં થયો હતો.
તેમના પિતા બાજીરાવ પેશવાના એન્ડોમેન્ટ વિભાગના વડા હતા. તેમની વિદ્વતા અને ફરજ પ્રત્યેની નિષ્ઠા જોઈને, બાજીરાવે રાજ્યસભામાં તેમને મૂલ્યવાન નવરત્નથી જડેલી ટોપી આપીને સન્માનિત કર્યા, ત્યારથી તેમનું હુલામણું નામ ‘ટોપે’ પડ્યું.
મહાનાયક તાત્યા ટોપે 1857ના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના અગ્રણી નાયકોમાં ઉચ્ચ સ્થાન ધરાવે છે. તેમનું જીવન અપ્રતિમ બહાદુરીથી ભરેલું છે.
તાત્યા ટોપેનું પણ અંગ્રેજો સામે 1857ની ક્રાંતિમાં મોટું યોગદાન આપ્યું હતું. જ્યારે આ લડાઈ ઉત્તર પ્રદેશના કાનપુર પહોંચી ત્યારે નાના સાહેબને ત્યાંના નેતા જાહેર કરવામાં આવ્યા અને અહીં જ તાત્યા ટોપેએ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં પોતાનો જીવ ન્યોછાવર કર્યો. આ સાથે તેમણે અંગ્રેજો સામે ઘણી વખત લોખંડી હાથ પણ લીધા હતા. નાના સાહેબે તેમના લશ્કરી સલાહકાર પણ નિયુક્ત કર્યા હતા.
તાત્યા ટોપે (રામચંદ્ર) ગુના જિલ્લાના ચંદેરી, ઈસાગઢ તેમજ શિવપુરી જિલ્લામાં પોહરી, કોલારસના જંગલોમાં ગેરિલા યુદ્ધ કરતા હોવાની ઘણી દંતકથાઓ છે.
શ્રીમતી હેનરી ડબલે પણ તાત્યા ટોપેની બહાદુરી પર લખ્યું છે – ‘તેમણે કરેલા અત્યાચારો (બ્રિટિશરો પર) માટે અમે તેમને નફરત કરી શકીએ છીએ, પરંતુ તેમની લશ્કરી વીરતા અને યોગ્યતા (દેશભક્તિ)ને કારણે અમે તેમનો આદર કર્યા વિના રહી શકતા નથી.’
ફોરેન હિસ્ટ્રી ડિક્શનરીમાં ‘માલ્સન’એ લખ્યું હતું – ‘દુનિયાની કોઈ સેનાએ એટલી ઝડપથી મુસાફરી કરી નથી જેટલી તાત્યાની સેના ક્યાંય પણ મુસાફરી કરતી હતી. તાત્યાએ તેમની સેનાની બહાદુરી અને હિંમતના બળ પર જ તેમની યોજનાઓ પૂર્ણ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેના વખાણ કરીએ તેટલા ઓછા છે.
તાત્યા ટોપે 7 એપ્રિલ 1859ના રોજ શિવપુરી-ગુના જંગલોમાં સૂતા હતા ત્યારે છેતરપિંડી કરીને પકડાયા હતા. પાછળથી, અંગ્રેજોએ ઝડપથી પ્રયાસ કર્યો અને તાત્યાને 18 એપ્રિલ 1859ના રોજ રાજદ્રોહ માટે મૃત્યુદંડની સજા ફટકારી. તેના પર તાત્યા ટોપેએ પોતાના નિવેદનમાં કહ્યું હતું- ‘મારા પેશવા રાજા છે. તેમના સેવક તરીકે, મેં તેમના આદેશનું પાલન કર્યું. મારા રાજાના આદેશનું પાલન કરીને હું દેશદ્રોહી બની શકતો નથી.’
તાત્યા ટોપે અંગ્રેજો સામે લગભગ 150 યુદ્ધો લડ્યા છે. જેના કારણે અંગ્રેજોને ઘણું સહન કરવું પડ્યું હતું અને તેમના લગભગ 10 હજાર સૈનિકો આ યુદ્ધો દરમિયાન મૃત્યુ પામ્યા હતા.
તાત્યાએ 1857ની ક્રાંતિ દરમિયાન ઝાંસીની રાણી લક્ષ્મીબાઈને ટેકો આપ્યો હતો. તેઓએ સાથે મળીને અંગ્રેજોને હરાવવા માટે એક વ્યૂહરચના બનાવી અને તે પછી સફળ થયા. તે કલાપી અને ગ્વાલિયરની લડાઈમાં રાણી લક્ષ્મીબાઈને મદદ કરવા આગળ આવ્યો. તેણે રાણી લક્ષ્મીબાઈના અંતિમ સંસ્કાર કર્યા, જે યુદ્ધમાં શહીદ થયા હતા, પછી પણ તે પોતે તલવારના હુમલામાં ઘાયલ થયા હતા.
તે એપ્રિલ 1859ના રોજ તેઓ ફરીથી યુદ્ધ માં જોવા મળ્યા અને અંગ્રેજો સૈન્યની આંખમાં ધૂળ નાખીને નર્મદા ઓળંગીને ગુજરાતમાં ભાગી ગયા હતા. કથિત તાત્યાને બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા 7 એપ્રિલ, 1859ના રોજ પડૌનના જંગલોમાંથી પકડવામાં આવ્યો હતો. 15 એપ્રિલ 1859ના રોજ લશ્કરી અદાલતમાં ટ્રાયલ ચાલી હતી.
15 એપ્રિલ એ તારીખ હતી જ્યારે તેને કોર્ટ માર્શલ કરવામાં આવ્યો હતો અને તે જ માં તેને મૃત્યુદંડની સજા આપવામાં આવી હતી.
તે 18 એપ્રિલની સાંજ હતી, જ્યારે તેને સેંકડોની ભીડ વચ્ચે પાંચ વાગ્યે ફાંસી આપવામાં આવી હતી. કહેવાય છે કે ફાંસી વખતે પણ તેનો ચહેરો ચમકતો હતો અને તે ગર્વથી પણ ભરેલો હતો.
આજે પણ ફાંસીની જગ્યા પર તાત્યા ટોપેની વિશાળ પ્રતિમા હાથમાં તલવાર લઈને ઉભી છે. શિવપુરીમાં દર વર્ષે 18મી એપ્રિલે તે અમર શહીદને યાદ કરીને શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવે છે. શહેરની સબ જેલમાં સેલ નં. 4 અને કલેક્ટર કચેરી પાસે એક નિર્જન ઓરડી તાત્યાની યાદ અપાવે છે.
તાત્યા ટોપે ભારતના પ્રથમ સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના મુખ્ય સેનાપતિ તરીકે ઓળખાય છે.
તાત્યા ટોપે દ્વારા કરવામાં આવેલ સંઘર્ષને ભારત સરકાર દ્વારા પણ યાદ કરવામાં આવી હતી અને તેમના સન્માનમાં ભારત સરકાર દ્વારા એક ટપાલ ટિકિટ પણ બહાર પાડવામાં આવી હતી. આ પોસ્ટેજ સ્ટેમ્પ પર તાત્યા ટોપેનો ફોટો બનાવવામાં આવ્યો હતો. આ ઉપરાંત મધ્યપ્રદેશમાં તાત્યા ટોપે મેમોરિયલ પાર્ક પણ બનાવવામાં આવ્યો છે.
જ્યાં તેમની પ્રતિમા સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. જેથી આપણા દેશની આવનારી પેઢી તેમના બલિદાનને યાદ કરે.
લેખક પ્રિન્સી ઈન્કલાબ (પ્રિયાંશી આર વાના)
ઉષા યુ આર ફાઉન્ડેશન સંસ્થાની સ્થાપક
પબ્લિશ બાય હેમરાજસિહ વાળા ચેરમેન જી એક્સપ્રેસ ન્યૂઝ 9898252620
